O Όρμος Μπαϊκούτση σε καρτ ποστάλ του 1970. Ο Σταυρός κατασκευάστηκε το 1969. Έκτοτε θα επικρατήσει η ονομασία Σταυρός. Στην καρτ ποστάλ όπως βλέπουμε δεν υπάρχει ακόμα η κατασκευή με το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου ούτε έχουν κατασκευαστεί οι αποβάθρες του συλλόγου που υπάρχει σήμερα εκεί
Δεν υπάρχει καταγεγραμμένη άλλη όμοια περίπτωση στην Ελλάδα, ένα μνημείο να έχει σχεδιαστεί, εγκαινιαστεί, κατασκευαστεί όχι μία, ούτε δύο αλλά πάμπολλες φορές και ωστόσο να συνεχίζει να μην υπάρχει!
Πρόκειται για το Μνημείο του «Αφανούς Ναύτη» που αν και εγκαινιάστηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, αναμορφώθηκε από τον Ιωάννη Μεταξά, καταστράφηκε από την Γερμανική κατοχή, τιμήθηκε μεταπολεμικά σε μια Πλατεία που είχε χρήση γκαράζ, υψώθηκε στο κέντρο μιας πλατείας από ιδιώτες, σχεδιάστηκε να στολίζει τον κήπο ανάμεσα σε δύο εκκλησίες, κατασκευάστηκε σε ένα ψαράδικο όρμο, εκλάπη, κατεστράφη και τελικά σήμερα θεωρείται ως ένα έργο που αν και θα έπρεπε να κοσμεί το μεγαλύτερο λιμάνι της Ελλάδας και ένα από τα μεγαλύτερα της Μεσογείου και της Ευρώπης, αυτό δεν επιτεύχθηκε για τους παρακάτω όπως θα δούμε λόγους.
 | |
| Mνημείο του αφανή ναύτη στην Άνδρο (5/11/59) προσφορά οικογένειας Γουλανδρή |
 |
| Ο Αφανής Ναύτης στο Βροντάδο της Χίου |
 |
| Στο επίνειο των Καρδαμύλων, Μάρμαρο βρίσκεται το μνημείο στο Καρδαμυλίτη ναυτικό |
 |
| Η Καλαμάτα απέκτησε ανάλογο μνημείο στην παραλία της το 2006 |
1. Τα εγκαίνια «Τύμβου» από τον Ελευθέριο Βενιζέλο
Ξημερώνοντας η 7η Νοεμβρίου του 1930 φάνηκε πως δεν θα ήταν μια ημέρα συνηθισμένη. Οι ετοιμασίες έδιναν κι έπαιρναν στο λιμάνι του Πειραιά. Καθαρισμός της παραλίας, σημαιοστολισμοί των κτηρίων, ενώ όλα τα πλοία του πειραϊκού λιμένα από νωρίς ανέμεναν ένα σπουδαίο γεγονός που είχε εξαγγελθεί! Από τις 12.30΄ το μεσημέρι έκαναν την εμφάνισή τους διασχίζοντας τους δρόμους της πόλης, ομάδες μαθητών και Ναυτοπροσκόπων που συγκεντρώνονταν στην Πλατεία του Ωρολογίου (άτυπη ονομασία του ελεύθερου χώρου μπροστά από το παλαιό Δημαρχείο Πειραιώς). Στις 2.40΄ κατέφθασε και ο Πρωθυπουργός της χώρας Ελευθέριος Βενιζέλος συνοδευόμενος από τον Πρόεδρο της Βουλής τον Τσιριμώκο και τον Δήμαρχο Πειραιώς Τάκη Παναγιωτόπουλο. Άπαντες επιβιβάζονται στο πολεμικό «Τένεδος» που αμέσως έστρεψε την πλώρη του για την Ψυτάλλεια!
Είχε φτάσει επιτέλους η ημέρα που θα εγκαινιαζόταν ένα μνημείο για τον «Αφανή Ναύτη». Εκατό χρόνια είχαν περάσει που το Ελληνικό Κράτος μετρούσε τον ελεύθερο βίο του! Η εποχή εορτασμού της πρώτης Εκατονταετηρίδας είχε φτάσει και μέσα στα πλαίσια αυτών των εκδηλώσεων ο Δήμος Πειραιά είχε προγραμματίσει η 7η Νοεμβρίου κάθε χρόνο, να αποτελεί μια ημέρα μνήμης προς τους αφανείς ήρωες του Εμπορικού μας ναυτικού που χάθηκαν σε όλα τα μήκη και πλάτη των θαλασσών ακολουθώντας μέχρι τέλους την σκληρή μοίρα της ναυτικής εργασίας. Και ο εορτασμός της ημέρας του «Αφανή Ναύτη» απαιτούσε μνημείο και αυτό είχε αποφασιστεί να στηθεί στην Ψυτάλλεια την ιστορική νησίδα στο στενό της οποίας πέθαναν, στη νικηφόρο της Σαλαμίνας Ναυμαχία, οι γενναιότεροι των Ελλήνων ναυμάχων.
Ωστόσο η απόφαση ανέγερσης ενός μνημείου υπέρ του «Αφανούς Ναύτη», αποτελούσε χρέος, όχι μόνο του Δήμου Πειραιώς, αλλά ολόκληρου του ελληνικού Έθνους καθώς η Ελλάδα ως χώρα δεν όφειλε στο ναυτικό μόνο την εμπορική και οικονομική της ανάπτυξη, αλλά την ίδια της την ύπαρξη, την ανεξαρτησία της, την ευημερία της, τον ελεύθερο εν τέλει βίο της. Και λίγο πριν ο Ελευθέριος Βενιζέλος εγκαινιάσει την έναρξη των εργασιών για την ύψωση ενός Τύμβου υπέρ του «Αφανούς Ναύτη» ο Λιμενάρχης Πειραιά Σ. Κλήρης έλεγε διαβάζοντας την ημερήσια διαταγή «Ατενίσατε εν σιγή τον επί της Ψυταλλείας συμβολικό τύμβο, που συμβολίζει την θυσία και την αρετή όλων των ναυτικών γενεών της Ελλάδος».
Και πραγματικά ένα μικρό μνημείο κατασκευάστηκε πάνω στην Ψυτάλλεια, μνημείο που μπορεί σε μέγεθος κατασκευής να μην ήταν αντάξιο του μεγέθους της θυσίας των ελλήνων ναυτικών, αλλά τουλάχιστον υπήρχε, ήταν εκεί ορατό από το 1931 σε τα πλοία που εισέρχονταν στον μεγάλο πειραϊκό λιμένα.
Πάνω σε ένα διπλό τσιμεντένιο βάθρο, βράχος απότομος υψωνόταν προς τον ουρανό και πάνω του ένας γλάρος με ανοιγμένα τα φτερά του.
2. Το κολοσσιαίο μνημείο του Ιωάννη Μεταξά
Τα χρόνια πέρασαν και η Κυβέρνηση του Ιωάννη Μεταξά έκρινε πως το μνημείο έπρεπε να αντικατασταθεί με ένα μεγαλύτερο, αντάξιο του εμπορικού μας ναυτικού. Το νέο μνημείο θα υψωνόταν στην κορυφή της νησίδας της Ψυτάλλειας και ήδη υπήρχε ένα σχέδιο έμπνευση του αρχιτέκτονα Ιωάννη Ζολώτα που υποβλήθηκε στον Μεταξά το 1937 προκαλώντας τον ενθουσιασμό του τελευταίου.
Ένας τεράστιος τσιμεντένιος σταυρός θα υψωνόταν προς τον ουρανό ενώ λίγο πριν την κορυφή του θα υπήρχε μια άγκυρα καμωμένη από ακτίτη πειραϊκό λίθο. Οι βάσεις του μνημείου θα ήταν από μπετόν αρμέ, και θα σήκωναν την όλη κατασκευή ακόμη ψηλότερα, καθώς οι προδιαγραφές του Μεταξά για το μνημείο περιελάμβαναν να είναι ορατό από απόσταση δέκα ναυτικών μιλίων!
Μια υπερκατασκευή που θα ξεκινούσε από τον μικρό όρμο που έδεναν τα πλοία όταν έπιαναν την Ψυτάλλεια, θα οδηγούσε στην ψηλότερο σημείο του μικρού νησιού, δημιουργώντας ένα αίσθημα δέους και εντυπωσιασμού!
Ωστόσο παρά την ύπαρξη σχεδίου που ικανοποιούσε τον Ιωάννη Μεταξά, ο Υπουργός επί των Ναυτικών Αλέξανδρος Χατζηκυριάκος (υπουργός την περίοδο 1935 – 1938), προκήρυξε διαγωνισμό φιλοτέχνησης μνημείου «Αφανούς Ναύτου». Συγκροτήθηκε μάλιστα και μια επιτροπή η οποία δεν πρόλαβε να εκδώσει πόρισμα καθώς την πρόλαβε η πολεμική προετοιμασία της χώρας για τον επερχόμενο πόλεμο, προετοιμασία που είχε ξεκινήσει πολύ πριν την εμπλοκή της χώρας μας στον πόλεμο – γνωστό πλέον γεγονός στους ιστορικούς - .
3. Ο βομβόπληκτος Πειραιάς δεν ξέχασε τους ναυτικούς του
Στο μεταξύ η ελληνική συμμετοχή στον βωμό αίματος για το εμπορικό ναυτικό κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ανέρχεται στους 1.204 εξαφανισμένους Έλληνες ναυτικούς με 914 εμπορικά πλοία να έχουν βυθιστεί σε όλες τις θαλάσσιες περιοχές του πλανήτη συμπεριλαμβανομένου ακόμη και ποταμών! Η απελευθέρωση βρίσκει τον Πειραιά ξανά χωρίς μνημείο Αφανούς Ναύτη, καθώς οι Γερμανοί κατέστρεψαν το μνημείο της Ψυτάλλειας (εκείνο του Ελευθερίου Βενιζέλου) και στην θέση του τοποθέτησαν πυροβόλα και αντιαεροπορικά. Η εικόνα του μεταπολεμικού Πειραιά είναι απελπιστική. Η μόνη πόλη στην Ελλάδα με τόσες κατεστραμμένες υποδομές, όχι μόνο στο λιμάνι αλλά και στον αστικό και κοινωνικό της ιστό. Ο βομβόπληκτος Πειραιάς (η Αθήνα ουδέποτε βομβαρδίστηκε), ο κατεστραμμένος από ιταλικούς, γερμανικούς, αμερικανικούς και αγγλικούς εναέριους βομβαρδισμούς ούτε τότε ξέχασε όμως τους ναυτικούς του! Ήδη από την πρώτη χρονιά της απελευθέρωσης ο Δήμος τίμησε τους αφανείς ναύτες σε εορτή στην Πλατεία Αλεξάνδρας! Μια πλατεία που εξακολουθούσε να είναι περιφραγμένη με συρματοπλέγματα. Από την κατοχή η προπολεμική της όψη είχε χαθεί, καθώς οι Γερμανοί πρώτοι την μετέτρεψαν σε χώρο στάθμευσης των στρατιωτικών τους αυτοκινήτων. Και μετά την αποχώρηση των Γερμανών όμως συνέχιζε να έχει την ίδια χρήση από τις Βρετανικές και Ελληνικές Στρατιωτικές αρχές. Για μια περίοδο όμως τριών με τεσσάρων ετών ο χώρος απελευθερωνόταν την ημέρα της 6ης Απριλίου, ώστε να γίνει το μνημόσυνο για τους χαμένους ναυτικούς.
4. Στην Πλατεία της Τερψιθέας από ιδιώτες!
Και ενώ τα χρόνια περνούσαν, η επίσημη Πολιτεία ουδέν έπραττε περί αυτού, κάποιοι ιδιώτες μαζί με συνδρομή του Δήμου, είχαν τοποθετήσει στην Πλατεία της Τερψιθέας, μια μαρμάρινη πλάκα, κάτι σαν κενοτάφιο το οποίο αποκαλείτο «Ηρώο πεσόντων Περαιωτών». Θεμελιώθηκε στις 2 Νοεμβρίου 1930 από τον Δήμαρχο Πειραιά τον Τάκη Παναγιωτόπουλο. Εκεί μια φορά δύο φορές τον χρόνο (μια την 25η Μαρτίου και μια στην 28η Οκτωβρίου) γινόταν κατάθεση Στεφάνων και παρελάσεις από τα σχολεία του Πειραιά.
 |
Κατάθεση στεφάνου στο Μνημείο της Πλατείας Τερψιθέας
|
5. Στον Τινάνειο Κήπο (νυν Θεμιστόκλειο)
Και έτσι τα χρόνια πέρασαν μεταπολεμικά με απλές καταθέσεις στεφάνων στην Πλατεία Τερψιθέας. Στις 30 Ιουλίου του 1963 το Δημοτικό Συμβούλιο Πειραιώς κατόπιν προτάσεως του Δημοτικού Συμβούλου Λουκά Μάτσα, έθεσε εκ νέου πρόταση για ανέγερση μνημείο «Αφανούς Ναύτου», αφού η μαρμάρινη πλάκα της Τερψιθέας αφενός δεν εξέφραζε το μέγεθος της πραγματικής θυσίας, αφετέρου αποτελούσε δημιούργημα ιδιωτικής πρωτοβουλίας.
Το Δημοτικό Συμβούλιο Πειραιώς αφού δέχθηκε την πρόταση του Μάτσα, προχώρησε στην σύσταση Επιτροπής που με την σειρά της έκρινε πως το καταλληλότερο σημείο για την ανέγερση ενός Μνημείου ήταν ο Τινάνειος Κήπος, ώστε να είναι ορατό σε όλο το επιβατικό λιμάνι, αλλά και για να είναι προσιτό σημείο για την κατάθεση στεφάνων εκ μέρους της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας. Η Επιτροπή αποφάσισε να ανοιχτεί ένας λογαριασμός την Εμπορική Τράπεζα για την συγκέντρωση του απαιτούμενου ποσού από τον πειραϊκό λαό και τις ναυτιλιακές επιχειρήσεις.
Πέρασε όμως ένας ολόκληρος χρόνος και το ποσό που τελικώς συγκεντρώθηκε ήταν 20.000 δραχμές. Μόνο δύο ναυτιλιακές επιχειρήσεις κατέθεσαν ποσά σε εκείνον τον ειδικό λογαριασμό (πολλές δήλωναν πως ήδη είχαν προσφέρει για το μνημείο της Πλατείας Τερψιθέας). Έτσι το μνημείο του «Αφανούς Ναύτη» σταμάτησε (λόγω αφανούς καταθέτη) και ο δύσμοιρος Έλληνας ναύτης έμεινε ξανά στην μαρμάρινη πλάκα της Τερψιθέας!
Στο μεταξύ οι ναυτεργατικές ενώσεις βλέποντας πως το χρηματικό ποσό στον τραπεζικό λογαριασμό ουδέποτε θα συγκεντρωθεί, έκαναν έγγραφη διαμαρτυρία στον τότε Υπουργό Εμπορικής Ναυτιλίας Σταύρο Μπίρη (διετέλεσε υπουργός 1964 – 1965). Και ενώ ο Πειραιάς αγωνίζεται να αποκτήσει το αυτονόητο, ανάλογα Μνημεία έχουν ήδη τοποθετηθεί σε άλλες περιοχές της Ελλάδας όπως στο Βροντάδο, στην Άνδρο και στα Καρδάμυλα, με αναπαραστάσεις είτε ενός Ναύτης που μπαρκάρει, λοστρόμου ή Αξιωματικού Γέφυρας.
7. Περίοδος επταετίας
Με διαμαρτυρίες αλλά πάντα άνευ μνημείου, ο Πειραιάς όπως και όλη η Ελλάδα εισέρχεται στην περίοδο της επταετίας, η οποία απομακρύνει την περίπτωση τόσο της Πλατείας Τερψιθέας όσος και του Τινάνειου Κήπου, καθώς θέτει ως κριτήριο την ορατότητα του ίδιου του μνημείου από την θάλασσα και από τα πλοία που θα εισέρχονται εντός του λιμανιού. Αποφασίζεται η ανέγερση ενός τεράστιου τσιμεντένιου «Σταυρού» όμοιο με εκείνον που είχε σχεδιάσει ο αρχιτέκτονας Ζολώτας επί Ιωάννου Μεταξά το 1937 (της Ψυτάλλειας δηλαδή).
Όμως το μνημείο δεν θα είναι ο «Σταυρός» αλλά ένα έργο που θα βρίσκεται στην βάση του, όμοιο με το πρώτο μνημείο του Ελευθερίου Βενιζέλου (με τους γλάρους). Το σημείο που θα τοποθετηθούν αυτά καθορίζεται στον όρμο του Μπαϊκούτση (όρμο Αφροδίτης). Η επταετία με λίγα λόγια προσπαθεί να συνδυάσει τα σχέδια του Ελευθερίου Βενιζέλου και του Ιωάννου Μεταξά σε ένα μνημείο!
Το έργο αναλαμβάνει να σχεδιάσει ο γλύπτης Λάζαρος Λαμέρας, ενώ τον περιβάλλοντα χώρο διαμορφώνει ο Ν. Φιντικάκης. Το μνημείο "Αφανής Ναύτης" είναι μια σύνθεση αποτελούμενη από ένα θαλάσσιο κύμα που πάνω του φέρει πέντε (5) ορειχάλκινους γλάρους που συμβολίζουν τις πέντε ηπείρους. Στο κέντρο της σύνθεσης αυτής αποφασίζεται να μεταφερθεί η πλάκα από την Τερψιθέα εκεί. Τελικά τοποθετήθηκε νέα. Τα αποκαλυπτήρια γίνονται στις 7 Δεκεμβρίου του 1969. Τον αφανή ναύτη αποφασίστηκε να τον τιμούν κατά την διάρκεια της ναυτικής εβδομάδας με επιμέλεια του Υπουργείου Εμπορικής Ναυτιλίας στο συγκεκριμένο μνημείο, γι΄ αυτό και ορίστηκε η τιμητική φύλαξη του μνημείου να γίνεται πάντα από Λιμενοφύλακες.
 |
| Ο ένας ορειχάλκινος γλάρος εκ των πέντε |
 |
| Η σύνθεση με τους γλάρους και πίσω η πλάκα της Τερψιθέας. Η φωτογραφία είναι από τα εγκαίνια του μνημείου. Η τιμητική φρουρά είναι από Λιμενοφύλακες |
Πραγματικά το μνημείο «Αφανούς Ναύτη» αποτελούσε ένα γεγονός και κάθε χρόνο την περίοδο της Ναυτικής Εβδομάδας το Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας τελούσε εκεί σχετική εκδήλωση. Στα χρόνια της μεταπολίτευσης όμως ο δημοκρατικά εκλεγμένος πολιτικός κόσμος της χώρας, αντιδρούσε στην κατάθεση στεφάνου στο συγκεκριμένο έργο, καθώς θεωρούσε πως ήταν έργο της δικτατορίας και κατά δεν θα μπορούσε να αντιπροσωπεύει τον δημοκρατικό κόσμο της χώρας. Στο μεταξύ η ορειχάλκινη κατασκευή, η σύνθεση με τους γλάρους εξαφανίστηκε (μάλλον εκλάπη) όταν το μνημείο έπαυσε να χρησιμοποιείται. Ο Σταυρός που απέμεινε δεν είναι το μνημείο το «Αφανούς Ναύτη», αλλά ήταν συνοδευτικός του μνημείου και με σκοπό να γίνεται αυτό ορατό από το πέλαγος, από τους ναυτικούς, να τους φωνάζει δηλαδή με την επιβλητική του παρουσία «εδώ βρίσκεται ένα μνημείο αφιερωμένο σε εσάς. ΔΕΝ ΣΑΣ ΕΧΟΥΜΕ ΞΕΧΑΣΕΙ!»
 |
| Ο Σταυρός για να δείχνει στους Ναυτικούς ένα μνημείο που δεν υπάρχει πια, συμβολίζει περισσότερο την εγκατάλειψη του Πειραιά και των ναυτικών παρά οτιδήποτε άλλο |
 |
| Ο ναός του Αγίου Νικολάου, προστάτη των Ναυτικών. Αφού η πολιτεία και ο Δήμος ήταν ανάξιοι, ας βάλει ο Άγιος Νικόλας το χέρι του |
Μόνο θλίψη μπορεί να γεννήσει στον οποιονδήποτε μια απλή επίσκεψη σήμερα, σε ότι έχει απομείνει από το «Μνημείο του Αφανούς Ναύτη» στον γραφικό όρμο της Αφροδίτης. Πόσο μάλλον εάν εκείνος που το επισκέπτεται έχει οιανδήποτε σχέση με την θάλασσα και τους ναυτικούς. Τα απομεινάρια μιας προσπάθειας στέκουν εκεί όχι για να θυμίζουν τον Έλληνα ναυτικό που μεγαλούργησε, αλλά την ανικανότητα εκείνων να τιμήσουν τους ανθρώπους που τίμησαν την χώρα. Κι αν δεν θλίβονται από το γεγονός πως σε όλη την Ελλάδα, μικρές πόλεις και χωριά, νησιά και νησίδες διαθέτουν πια ένα ανάλογο μνημείο, πλην της πόλης του Πειραιά, ας παραθέσω και μια φωτογραφία του μνημείο Αφανούς ναύτη στο Μπρίντεζι της Ιταλίας που ούτε την εμβέλεια του Πειραϊκού Λιμανιού έχει, ούτε την ίδια προσφορά αίματος και ψυχής έχει κατατεθεί εκεί συγκριτικά με την ελληνική ναυτοσύνη.
 |
| Kάτι ανάλογο θα άξιζε και για τους έλληνες του εμπορικού ναυτικού μας. Τόσο δύσκολο είναι; |
 |
| Ότι απέμεινε από την κλοπή του μνημείου |
 |
| Ο στίχος ήταν που έμεινε. Αν μπορούσαν θα είχαν κλέψει και το βάθρο |
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην Τριμηνιαία Έκδοση του ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ "Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας", Τεύχος 91 (Απρίλιος - Μάϊος - Ιούνιος 2015) Σελ. 54, 55, 56
Πηγές:
http://glypto.wordpress.com
Βικιπαίδεια
Οι φωτογραφίες προέρχονται από από glypto.wordpress.com
Οι ασπρόμαυρες από το Ε.Ο.Α. (Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο)
