«Ένα πλοίον ταξιδεύον», κατά τη ρωμαϊκή εποχή, περίπου το 60- 50 π.Χ. ναυάγησε ανοιχτά των Αντικυθήρων. Το πολύτιμο φορτίο του, κυρίως με αγάλματα, αμφορείς και άλλα αντικείμενα αμύθητης αξίας, χρονολογούνταν ανάμεσα στον 4ο έως και τον 1ο αιώνα π.Χ. Ολοι οι θησαυροί ήταν ελληνικής τέχνης. Ισως είχαν ξεκινήσει από τη μικρασιατική ακτή. Αυτό προσπαθούν να διαπιστώσουν Ελληνες και ξένοι αρχαιολόγοι, στις συνεχιζόμενες έρευνές τους στην περιοχή.
Ο τέως διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Νίκος Καλτσάς, σημειώνει πως ήταν «παραγγελία για να κοσμήσουν την έπαυλη κάποιου πλούσιου Ρωμαίου, ή επρόκειτο να πουληθούν στις αγορές». Κατά την άποψή του, τα ευρήματα «μαρτυρούν τις αισθητικές προτιμήσεις των παραγγελιοδοτών ή των υποψήφιων αγοραστών, παράλληλα όμως σηματοδοτούν για πρώτη φορά το φαινόμενο της εμπορίας των έργων τέχνης, το οποίο στη συνέχεια θα πάρει μεγάλες διαστάσεις στον δυτικό πολιτισμό».
Σφουγγαράδες από τη Σύμη σταμάτησαν με δύο πλοιάρια Πάσχα του 1900 στα Αντικύθηρα λόγω καιρού. Όταν αποφάσισαν να καταδυθούν στην περιοχή, έφτασαν σε βάθος 60 μέτρων και ξαναβγήκαν στον αφρό συγκλονισμένοι λέγοντας: «εκεί κάτω είναι σπαρμένοι άνθρωποι και ζώα». Επρόκειτο για αγάλματα, τα οποία ανελκύσθηκαν την ίδια και την επόμενη χρονιά με τη βοήθεια του Βασιλικού Ναυτικού. Ακόμα μία έρευνα έγινε το 1976 από την ελληνική αρχαιολογική υπηρεσία με το ωκεανογραφικό πλοίο του Κουστώ «Καλυψώ».
Τα μαρμάρινα αγάλματα φέρουν τρομακτικά όσο και άκρως ενδιαφέροντα σημάδια από την παραμονή τους στα νερά της θάλασσας. Αυτά, καθώς και τα ταπεινά σκεύη του πληρώματος αλλά και κομμάτια από χάλκινα αγάλματα, όπως από τον Εφηβο και τα 72 θραύσματα του μηχανισμού των Αντικυθήρων, αντιμετωπίσθηκαν κατά καιρούς από τα εργαστήρια συντήρησης του πρώτου μουσείου της χώρας, του ΕΑΜ.
Επτά ή εννέα;
Τα φετινά αποτελέσματα της ανασκαφής, πάντως, στον βυθό των Αντικυθήρων, προοιωνίζονται νέες ανευρέσεις αγαλμάτων σε επόμενες περιόδους. Τυχόν νέες επιτυχίες θα επαλήθευαν απόλυτα την φράση των σφουγγαράδων «εκεί κάτω είναι σπαρμένοι άνθρωποι και ζώα» και αναμένεται με ανυπομονησία η επόμενη φάση, τον Μάιο του 2018.
Για τρίτη συνεχή χρονιά, η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων διεξήγαγε υποβρύχια ανασκαφή στο χώρο του Ναυαγίου των Αντικυθήρων, από τις 4 μέχρι τις 20 Σεπτεμβρίου, με τις καιρικές συνθήκες να είναι ιδιαίτερα ευνοϊκές για τους ερευνητές.
Η έρευνα περιελάμβανε τη συνέχιση της ανασκαφής στον θαλάσσιο χώρο, από τον οποίο προέρχονται τα σκελετικά κατάλοιπα της περσινής αποστολής, καθώς και εξαρτήματα από το ίδιο το πλοίο, όπως ενδεικτικά τμήματα μολύβδινων σωλήνων (σεντίνες), αντίβαρα και συσσωματώματα από σιδηρά αντικείμενα. Παράλληλα, κατά τη φετινή περίοδο ανελκύστηκε πλήθος θραυσμάτων αμφορέων και άλλων αγγείων.
Αυτό που δίνει φτερά στις ελπίδες όλων είναι ένα ιδιαίτερο εύρημα σε δύο αδιερεύνητες μέχρι τώρα περιοχές. Κάτω από λίθους, που πιθανώς καταβυθίστηκαν λόγω σεισμών, έχουν εντοπισθεί θραύσματα και άλλων αγαλμάτων από χαλκό και μάρμαρο. Είναι επτά, είναι εννέα; Ο δρ Brendan Foley δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα. Μόνο η ανέλκυση θα το δείξει, αν και πρόκειται για μια εξαιρετικά δύσκολη διαδικασία.
Ένα χέρι φιλοσόφου;
Επίσης ανελκύστηκαν:
1) Χάλκινο τμήμα με πτυχώσεις ενδύματος, προερχόμενο από άγαλμα.
2) Χάλκινο δεξί χέρι, που σώζεται από τον ώμο μέχρι τα δάκτυλα. Κάνει λεπτή χειρονομία και ίσως ανήκει σε άγαλμα φιλοσόφου.
3) Συσσωμάτωμα, που δημιουργήθηκε γύρω από κάποιο σιδερένιο αντικείμενο, το οποίο έχει πλήρως οξειδωθεί και έχει αφήσει το αποτύπωμά του. Στο ίδιο συσσωμάτωμα παρατηρήθηκαν εγκλωβισμένα φύλλα μολύβδου, όστρακα και κομμάτια ξύλου. Μέσα στο συσσωμάτωμα, όπως έδειξε η ραδιογραφία, υπάρχει και μία μεσόμφαλη μεταλλική φιάλη, το είδος μετάλλου της οποίας θα φανεί μετά την απελευθέρωσή της από τον επίπαγο.
4)Ορθογώνια, πρακτικώς ακέραιη πλάκα από πολύχρωμο ερυθρωπό μάρμαρο, από επίστεψη τράπεζας με περιχείλωμα στην κυρία όψη, διαστάσεων 68 εκ. x 35 εκ., πάχους 5 εκ.
5)Βρέθηκε επίσης μία ακόμα ενσφράγιστη λαβή αμφορέως, παρόμοια με δύο άλλες που είχαν βρεθεί στις παλαιότερες έρευνες.
Εξαιρετικής σημασίας είναι ότι ανάμεσα στα χάλκινα ευρήματα συγκαταλέγεται πολύ οξειδωμένο δισκοειδές αντικείμενο, με τέσσερις διάτρητες αποφύσεις, πάνω στο οποίο, όπως έδειξε η ραδιογραφία, υπάρχει παράσταση ζώου, πιθανόν βοοειδούς. Αλλά η εξέτασή του στον αξονικό τομογράφο, έδειξε πως μάλλον δεν σχετίζεται με τον μηχανισμό.
Τμήμα από το ξύλινο σκαρί
Τέλος, ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα αποτελεί ένα ξύλινο τμήμα από το ίδιο το πλοίο (κέλυφος και νομείς), το οποίο συνδυαζόμενο με τα ευρήματα του φορτίου και το σημείο εντοπισμού του, διασαφηνίζει περαιτέρω την εικόνα του γεγονότος του ναυτικού ατυχήματος, ιδιαίτερα σε συνδυασμό με τις έμμεσες πληροφορίες από την ανέλκυση των σφουγγαράδων το 1900.
Περαιτέρω μικροαντικείμενα, θραύσματα κεραμικής, καρφιά από το ίδιο το πλοίο, ελάσματα από την επιμολύβδωση του σκάφους, καθώς και αντικείμενα που μαρτυρούν την παρουσία της ομάδας Cousteau – ΥΠΠΕ το 1976, σημάνθηκαν ή ανελκύστηκαν. Από την ανασκαφή προέρχονται και αδιάγνωστα, με την αρχική οπτική επισκόπηση, αντικείμενα τα οποία θα μελετηθούν στην συνέχεια για την ταύτισή τους.
Καταδυόμενοι αρχαιολόγοι της αποστολής είναι ο δρ Θεοτόκης Θεοδούλου και ο δρ Δημήτριος Κουρκουμέλης. Με την ερευνητική ομάδα συνεργάζεται ο δρ B. Foley, αρχαιολόγος - τεχνολόγος από το Πανεπιστήμιο του Lund, χάρη στον οποίο πραγματοποιείται η έρευνα, καθώς η χρηματοδότησή της γίνεται από πόρους που εξασφάλισε ο ίδιος διά μέσου του Πανεπιστημίου του και της μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας «Αργώ». Παράλληλα φέτος εντοπίστηκαν εξαρτήματα από το ίδιο το πλοίο, όπως: τμήματα μολύβδινων σωλήνων (σεντίνες), αντίβαρα και συσσωματώματα από σιδερένια αντικείμενα. Ανελκύστηκε πλήθος θραυσμάτων αμφορέων, ενώ η ενάλια ανασκαφή επεκτάθηκε σε δύο ακόμα περιοχές, όπου κάτω από μεγάλους λίθινους όγκους (κατέληξαν στον βυθό ίσως μετά από ισχυρό σεισμό) εντοπίστηκαν θραύσματα χάλκινων και μαρμάρινων αγαλμάτων, τα οποία θα αποτελέσουν αντικείμενο μελλοντικής έρευνας.
Η έρευνα του υπουργείου Πολιτισμού τελεί υπό την αιγίδα της Προεδρίας της Δημοκρατίας και υποστηρίζεται από την ελβετική εταιρεία Hublot, το Ιδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη, το Swordspoint Foundation, την Autodesk, τον ΟΤΕ-COSMOTE, και την Επιτροπή Εγχωρίου Περιουσίας Κυθήρων και Αντικυθήρων. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Δήμος Κυθήρων παρέχει όλες τις δημοτικές υποδομές φιλοξενίας στα Αντικύθηρα, ενώ τα πλείστα κάνουν οι κάτοικοι των Αντικυθήρων, όπως εξάλλου είχε συμβεί και μερικές δεκαετίες πριν.
Η… κρασοκατάνυξη!
Ας κλείσουμε το κείμενο με το διασκεδαστικό γεγονός της εποχής. Ο καπετάνιος Δημήτριος Κοντός επιβεβαίωσε το ναυάγιο του 1900 το οποίο ερεύνησαν σφουγγαράδες του πλοίου του.
Η είδηση γρήγορα διαδόθηκε στους κατοίκους του μικρού νησιού. Δέκα ημέρες μετά την ανακάλυψη του ναυαγίου, την Παρασκευή 14 Απριλίου 1900, εορτή της Ζωοδόχου Πηγής, οι κάτοικοι του Καψαλίου (του λιμανιού των Κυθήρων) διαπίστωσαν, προς μεγάλη έκπληξή τους, ότι ο τηλεγραφητής των Αντικυθήρων ζητούσε επείγουσα επικοινωνία μέσω οπτικού τηλεγράφου. Η επικοινωνία διήρκεσε περίπου μία ώρα, κατά την οποία οι κάτοικοι και οι διοικητικές αρχές των Κυθήρων ενημερώθηκαν για την ανακάλυψη του ναυαγίου των Αντικυθήρων με την επίμονη παράκληση να προωθήσουν το μήνυμα στην Αθήνα, πράγμα το οποίο έγινε.
Στο Υπουργείο Παιδείας (αρμόδιο για αρχαιολογικά θέματα) και τους αρχαιολογικούς κύκλους η ανακοίνωση της ανακάλυψης, μετά από διερεύνηση του πρόσφατου βίου και της φήμης του τηλεγραφητή των Αντικυθήρων απορρίφθηκε ως «προϊόν κρασοκατάνυξης»!
Οι σφουγγαράδες συνέχισαν την πορεία τους προς τις ακτές της Β. Αφρικής και επέστρεψαν στη Σύμη μετά από μερικούς μήνες. Λίγους μήνες αργότερα η Αρχαιολογική Υπηρεσία ξεκίνησε μια σειρά συστηματικών ενάλιων ανασκαφών, με τη βοήθεια του οπλιταγωγού «Μυκάλη», κατά τη διάρκεια των οποίων ανασύρθηκαν σημαντικά ευρήματα, όπως για παράδειγμα ο περίφημος Έφηβος των Αντικυθήρων και ο Φιλόσοφος των Αντικυθήρων, πολλά από τα οποία εκτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα.
Ανάμεσά τους ήταν και ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων, ο οποίος, διαβρωμένος, κομματιασμένος και απολιθωμένος πλέον μετά από 2000 χρόνια στο βυθό της θάλασσας, έμελλε να αλλάξει τη γνώμη πού είχαμε μέχρι σήμερα για τις τεχνολογικές ικανότητες των προγόνων μας.
Αγγελική Κώττη
